Bombus Terrestris Arılarının Yayılmasının Ekosistem Üzerine Etkileri

Yazar: Hariye Heja Esen

Türkiye arı faunasında bulunan ve doğal floradaki birçok bitkinin en önemli tozlayıcısı olan Bombus Terrestris Arıları, biyosferde kritik bir role sahiptir. Bombus Terrestris Arıları, örtü altı yetiştiricilikte tozlaşma amacıyla yoğun olarak kullanılmaktadır. Ancak seralarda kullanılmak amacıyla ithal edilen Bombus terrestris kolonilerinde üretilen ana arıların doğal faunada yayılma ve yuva oluşturma riski söz konusudur. İthal edilen Bombus terrestris arılarının yeni alanlara yayılması ve populasyonlarının aşırı artması bitkisel kaynakların kullanımı ve yuva yeri bulmada doğal polinatörler ile rekabet yaşanmasına, parazit ve patojenlerin taşınmasına, doğal floranın polinasyonunun azalmasına ve yerel türler ile melezleşerek bu türlerin yok olmasına neden olabilir. Bugün Bombus Terrestris Arıları’nın yayılması ve yayılması sonucu ekosistem üzerine etkilerinden bahsedeceğiz.

(https://aricilikmalzemesi.com/blog/aricilik/bombus-arisi-nedir-bombus-arisi-fiyatlari/)

Genellikle, yararlı böcekler olarak bilinen arıların çiçekli bitkilerin polinasyonuna sağladıkları katkılar göz ardı edilemez düzeydedir. Böcekler içindeki en kalabalık grubu oluşturan ve yaklaşık 20 bin türü bulunan arılar morfolojik yapılarına bağlı olarak 8 veya 9 familyaya ayrılırlar (Donovan, 1980). Bal arıları, bütün dünyada yaygın olarak yetiştirilmeleri nedeniyle doğadaki en önemli tozlayıcı böcek grubunu oluşturur. Doğal floradaki birçok bitkinin polinasyonunun sağlanmasında bal arılarından sonra ikinci derecede rol oynayan ve 239 türü saptanan Bombus arıları, dünyada 30’dan fazla ülkede ve 25 farklı kültür bitkisinde de tozlayıcı olarak kullanılmaktadır (Benton, 2000; Goodwin vd., 1997; Williams, 1998). Özellikle kitlesel üretimin daha kolay ve koloni populasyonunun daha kalabalık olması nedeniyle bombus arıları içinde yetiştiriciliği en fazla yapılan ve polinasyon amacıyla en yoğun kullanılan tür Bombus terrestris’tir. Bombus terrestris örtü altı yetiştiricilikte yoğun olarak domates, biber ve kavun; açık alanlarda ise badem, erik ve kiraz gibi meyvelerin polinasyonunda kullanılmaktadır. 

(https://turkiyeyabanhayati.org/blog/detail/bombus-arilari)

Ülkemizde seracılık sektörünün gelişmiş olduğu Akdeniz sahil kesiminde özellikle domates ve biber bitkisinin tozlaşmasında kullanılmak üzere ticari olarak yetiştirilmiş Bombus terrestris kolonilerine karşı önemli bir talep vardır. Türkiye’deki bazı firmalar Hollanda ve Belçika’da Bombus arısı üreten firmalarla ortaklık kurarak koloni ya da ana arı ithal etmekte ve sonuçta ülkeye çok fazla miktarda arı girişi olmaktadır. Türkiye’de ilk kez 1997 Ekim-1998 Mayıs sera üretim döneminde 1500-2000 dekar sera alanında 3500-4000 adet Bombus terrestris kolonisi kullanılmış ve bu rakamlar 2004 yılında yaklaşık 20 000 dekar sera alanına ve 40 bin adet koloniye ulaşmıştır. Ülkemizin sera alanları dikkate alındığında 2010 yılında kullanılacak Bombus kolonisi sayısının 100 bin adete ulaşabileceği tahmin edilmektedir (Gürel ve ark. 2001). 

Bombus Terrestris Türünün Ekosistem Üzerine Olumsuz Etkileri

İnsanların katkısı sonucunda, canlı organizmaların dünyadaki coğrafik engelleri aşma oranı tahmin edilemeyecek bir düzeye ulaşmıştır. Yeni giren veya ithal edilen türlerin bir bölümü insan sağlığı için yararlı ve çok az çevresel zarara yol açmalarına karşın, bir bölümü de yeni çevrelerine hızlıca yayılmış ve dünya ekonomisine büyük zarar vermiştir (Hingston ve ark. 2002). Bu konudaki en iyi örnek Amerika Kıtasına sonradan götürülen Avrupa bal arısı Apis mellifera L. dır. Apis mellifera Japonya, Amerika, ve Avustralya’da bir çok doğal çiçek ziyaretçisinin yerini almış (Gross vd., 1998; Roubik, 1980) ve Kuzey Amerika’da yabancı otların polinasyonunu artırmıştır (Parker, 1997). Ayrıca mevcut nektar ve polen kaynaklarını azaltarak diğer türlerin zengin besin kaynaklarını kullanmasını engellediği konusunda çok sayıda delil vardır (Hopkins vd., 1999; Roubik, 1980). Farklı yaşam alanlarına adaptasyonu çok fazla gelişmiş olan Bombus terrestris’in doğal olarak bulunmadıkları alanlara yayılması veya doğal olarak bulundukları alanlarda da populasyonlarının aşırı artması öncelikle bu arıların o habitatlarda yaşayan doğal polinatörler ve diğer organizmalar ile rekabetine neden olabilir (Goulson, 2003). Bu rekabete sebep olan kaynaklar genellikle besin, mekân veya sınırlı ölçüdeki barınma alanlarıdır. 

Ekolojide rekabet; besin, mekân ve barınak gibi belli bir habitat elemanı için iki organizma veya populasyon arasında gerçekleşen mücadele veya çekişmeyi ifade eder. Ekolojik rekabet, populasyonların gelişiminde önemli bir sınırlayıcı olduğundan, popülasyon çalışmalarında ele alınan ilk konulardan biridir. Arılar arasındaki rekabet aynı türün fertleri arasında olabileceği gibi, farklı türlerin bireyleri arasında da olabilir. Rekabet, ihtiyaç duyulan kaynağın yetersiz veya kıt olması oranında şiddetlenir ve daha belirgin bir hal alır (Oğurlu, 2001). Ekolojik rekabetin yanı sıra Bombus terrestris türünün ithal edilmesi, kullanıldıkları bölgelerdeki doğal organizmaları etkileyebilecek doğal düşmanların ve hastalık yapıcı diğer etmenlerin de o bölgelere girişini kolaylaştırır. 

Bombus terrestris türü arılar örtü altı yetiştiricilikte polinatör olarak kullanıldıklarında elde edilen ürünlerin gerek miktarı gerekse kalitesi üzerine son derece olumlu etkiler yapar. Ancak bu arıların yeni alanlarda yayılması ve populasyonlarının aşırı derecede artmasının doğal ekosistem üzerinde yol açabileceği doğal polinatörlerin yerini almaları, yerel bitkilerin popülasyonunu azaltmaları ve yabani otların popülasyonunu artırmaları gibi olası zararlar dikkate alınırsa, bu konuda ciddi önlemler alınması kaçınılmaz hale gelmektedir. Öncelikle yaklaşık 10 yıl önce ithal edilmeye ve yoğun olarak kullanılmaya başlanan Bombus terrestris’in doğal ekosistem üzerinde olumsuz etkiler yapıp yapmadığı bölgelerde yapılacak özel araştırmalar ile belirlenmelidir. Bununla birlikte ticari firmaların servis hizmetlerini artırarak en azından seralarda kullanılan kolonileri erkek ve ana arı üretimi başlangıcında toplamaları ve bu sayede üretilen ana arıların doğal faunada yuva oluşturmalarını engellemeleri, ithal edilen Bombus terrestris türü arıların meydana getireceği olumsuz etkileri azaltmak için bir çözüm yolu olabilir.

Referanslar

Benton, T. 2000. The Bumblebees of Essex. The Nature of Essex Series, No: 4, Loginga Books, Essex, Sayfa: 9. 

Donovan, B.J. 1980. Interactions between native and introduced bees in New Zealand. New Zealand Journal of Ecology 3:104-116. 

Goodwin, S. and Steiner, M. 1997. Introduction of Bombus terrestris for biological pollination of  horticultural crops in Australia. Gosford IPM Services.

Goulson, D. 2003. Effects of introduced bees on native ecosystems. Annual Review of Ecology, Evolution and Systematics 34:1-26. 

Gross, C.L. and Mackay, D. 1998. Honeybees reduce fitness in the pioner shrub Melastoma afine (Melastomataceae). Biological Conservation 86:169-178

Hopkins, K. and Turner, V.B. 1999. Resource use and foraing patterns of honeybees, Apis mellifera, and native insect on flowers of Eucalyptus costata. Australian Journal of Ecology 24:221- 227.

Hingston, A.B., Smedley, J.M., Driscoll, D.A. and Corbett, S. 2002. Extent of invasion of Tasmanian native vegatation by the exotic bumblebee Bombus terrestris (Apoidea: Apidae). Australian Ecology 27:162-172.

Oğurlu, İ. 2001. Böcek ekolojisi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Yayın no: 9, Isparta. 

Roubik, D.V. 1980. Foraging behaviour of competing Africanized honeybees and stingless bees. Ecology 61:836-845. 

Williams, P.H. 1998. An annotated checklist of bumblebees with an analysis of patterns of description. Bulletin of the Natural History Museum: Entomology Series 67:79-152.