Madencilik Faliyetlerine Bağlı Ortaya Çıkan Güneybatı Ege’deki Çevre Sorunlarına Çözüm Önerileri Solutions to the Environmental Issues Related to Mining Activities in Southwest Turkey.
Yazar/ Author: Dicle Dilan Yardımcı Hoca/ Mentor: Osman Zeki Hekimoğlu 1. ÖZ: Ülkemizde madenler doğal kaynaklar arasında büyük bir paya sahip olmakla birlikte ülke ekonomisinde de öneme sahiptir. Fakat madencilik faaliyetlerinin yapıldığı sahalarda doğal peyzajda yapısal bozulmalar meydana gelmektedir. Zarar görmüş bu alanların doğaya geri kazandırılmak suretiyle rehabilite edilmesi ve ekolojik verimliliğinin arttırılması gelecek için büyük önem arz etmektedir. Madenlerin rehabilitasyonu sürdürülebilir kalkınma kapsamında da ele alınmalıdır. Rehabilitasyon faliyetleri ile ekonomik, çevresel ve sosyal fayda madenin kapatılmasından sonra da devam ettirilebilir. Bu çalışmada önce rehabilitasyon kavramı ele alınmış ardından Muğla ili Yatağan ilçesindeki Güney Ege Linyitleri (GELİ) maden ocakları ile bu kavram örneklendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Maden, tasman, kömür, rehabilitasyon, Güney Ege Linyitleri (GELİ), takimat, şarj, drenaj, rezerv. 1. ABSTRACT: Besides mines have a large share among natural resources in our country, they are also important in the country's economy. However, in the areas where mining activities are carried out, structural deterioration occurs in the natural landscape. Rehabilitation of these damaged areas by regaining them to nature and increasing their ecological efficiency are of great importance for the future. Rehabilitation of mines should also be considered within the scope of sustainable development. Rehabilitation activities and economic, environmental and social benefits can be continued after the mine is closed. In this study, the concept of rehabilitation was first discussed and then this concept was exemplified by the mines of South Aegean Lignites (GELİ) in the Yatağan district of Muğla province. Keywords. Mining, tasman, coal, rehabilitation, South Aegean Lignites (GELİ), equipment, charging, drainage, reserve. 2. GİRİŞ: Dünyada teknolojik ilerlemenin istikrarlı bir şekilde artması ile beraber genç nüfusun yüksek olduğu bizim gibi gelişmekte olan ülkelerde de tüketime dayalı enerji gereksinimi ivmelenerek artmaktadır. Türkiye’de doğal kaynaklarından enerjiye ihtiyacının karşılanabileceği en kolaycı ve en ucuz kaynak kömür madenciliğidir. Ancak açık ocak yöntemeleriyle işletilen kömür madenlerimiz hızla tükenme noktasına gelmiş ve işletme ömrünü tamamlamış maden sahalarında reklamasyon işlemlerinin yeterli ölçüde gerçekleşmediği görülmektedir. İkinci aşama olarak maliyeti artsa bile üretim ihtiyacını karşılamak için yer altı madenciliği kaçınılmaz olacaktır. Bu çalışmada Yatağan Bölgesindeki Turgut ve Taşgedik kömür havzalarında yapılması öngörülen yeraltı madenciliği ile ilgili olarak insanı, doğayı, hayvanları ve iklimi korumaya yönelik çalışmalardan söz edilmektedir.
3. MUĞLA İLİ YATAĞAN KÖMÜR HAVZASI: 1982 yılından bu yana ülkemiz enerjisine katkıda bulunmak için, 3x210 MW kurulu gücünde termik santrale kömür temin etmek maksadı ile TKİ GELİ Müessesesi tarafından açık ocak kömür işletmeciliği faaliyetleri yapılmaktadır. Kömür ocağında ¼ örtü kazı oranında cevher rezervi bulunmakta, yani 1 ton kömür üretmek için doğadan 4m3 toprak (dekapaj) malzemesi kazmak gerekmektedir. Bu da bakir toprağın üzerine kazdığımız her 1 ton kömür madeni için 4 m3 çevre kirliliğine sebep olan atık malzeme anlamına gelmektedir. Bu açık ocak kömür madenciliği tahmini olarak 2022 yılında sona erecektir. Termik santrale kömür temini için şirket, mevcut sahanın devamı olan Turgut sahası ve Taşkesik sahası altında 200 metreden daha derin 2 m ile 18 m arasındaki kalınlıkta kömür yataklarında çalışma yürütmek durumunda kalacaktır. Aşağıdaki veriler TKİ-GELİ Müessese Müdürlüğünden alınmıştır. Muğla İli Yatağan İlçesi Güney Ege Linyitleri Kömür İşletmeleri, Mücavir Mermer Ocakları ve Taş Ocakları Şekil 1 de verilmiştir.
Şekil 1. Turgut ve Taşkesik sahası yer bulduru haritası.
3.1. Turgut Sahası Yeraltı Kömür Rezerv Bilgileri Tablosu
Kömür seviyesi noRezerv miktarı (ton)İşletilebilirRezerv miktarı (ton)Ortalama kalori (kCal/kg)Ortalama kül (%)Ortalama nem (%)12521013922 689 125227833.2626.08273542806 618 852189041.4822.81315968261 437 143141652.0920.44Toplam3416124530 745 120215435.9124.11Tablo 1. Turgut Sahası Yeraltı Kömür Rezerv Bilgileri Tablosu. Kömürün Yoğunluğu dikkate alınınca 30 745 120 ton kömür alınması ile birlikte 24 526 096 m3 lük yeraltında boşluk oluşacaktır.
4.2.Taşkesik Sahası Yeraltı İşletilebilir Kömür Rezervi Birinci Seviye kömüründe oluşturulacak 17 adet üretim panosunun üretilebilir kömür rezervi 26 675 330 ton İkinci Seviye kömür için 2 247 987 ton TOPLAM: 28 923 317 ton olarak hesaplanmıştır Kömürün Yoğunluğu dikkate alınınca 28 923 317 ton kömür alınması ile birlikte 23 138 653 m3 lük yeraltında boşluk oluşacaktır. Her iki saha göz ününe alınıp yeraltı çalışmaları neticelendiğinde Toplamda Turgut Sahası = 24 526 096 m3 Taşkesik Sahası = 23 138 653 m3 Genel Toplam = 47 664 749 m3 gibi devasa bir boşluk yeraltında oluşacaktır. Yer altı kömür madenciliğinde oda-topuk yöntemi, göçertmeli uzunayak v.b. kazı ile üretim yöntemlerinde çalışmaların ilerlemesi ve üretim boşlukların genişlemesi ile birlikte yer yüzü yüzey şekillerinde tasman (Madencilik faaliyetleri sebebiyle yeraltında oluşan boşluklardan dolayı, üst formasyonların oturması sonucu yer yüzeyinde meydana gelen çöküntü) gibi yapısal bozukluklar meydana gelmektedir. Bu durumda Yeşilbağcılar köyü, Turgut beldesi ile birlikte içinde cami, okul, kültürel değer taşıyan binaların da olduğu yerleşim yerlerinin, Karya uygarlığı döneminden kalma tarihi MÖ 700-1000 yıllarına dayanan antik Lagina tapınak merkezinin, köy-belde karayolunun, yer altı sularının ve zeytini ile ün salmış Ege bölgesi tarım arazisinin olumsuz etkilenmesi kaçınılmaz bir netice olacaktır. Ülkemizde ve dünyada yapılan yer altı maden kazıları esnasında oluşan bu ve buna benzer üretim boşluklarından kaynaklanacak göçüklerin önlemesi için boşluklarda kalıcı tahkimat malzemeleri ve hatırı sayılır bir maden miktarı bırakılmaktadır ki bu da madenciliğin büyük gider kalemini oluşturmakta ve kesin çözüm olmamaktadır. Halbuki oluşabilecek insan kayıpları ve yüzeydeki ekosisteme gelebilecek zararı minimize etmek hatta tamamen önlemek için alternatif yollar denemek mümkündür. Buradaki koşullara uygun olarak dolgulu üretim yöntemi en uygun yeraltı işletme yöntemi olarak önerilebilir. Kes ve doldur üretim yöntemi dolgu malzemesi kullanımı nedeniyle maliyetli olmasına karşın Yatağan Bölgesinde aşağıda açıklandığı gibi avantajlı olarak kullanılma potansiyeline sahiptir: 1. Dolgulu yeraltı işletme yönteminin kullanılması nedeniyle yer üstünde tasman oluşumu önlenir. Bu sayede yeraltı sularının akış özellikleri bozulmaz ve yerüstündeki tarım arazisi de doğal konumunu korur. Bunun sonucunda arazinin doğal yapısı ve doğal yaşam koşulları bozulmamış olur. 2. Muğla Yatağan Bölgesi civarında çok miktarda mermer üretim ocakları ve mermer işleme fabrikaları bulunmaktadır. Mermer ocaklarında üretilen malzemenin % 90’ı artık olarak bırakıldığı gibi, civardaki mermer işleme fabrikalarından ise günde 2000 ton artık mermer toz ve parçaları ortaya çıkmaktadır. Bu artıkların büyük sorun oluşturmaması için bunlar atık sahalarına taşınmakta ve bu da ek maliyet getirmektedir. Bu artık malzemeler yeraltı madenciliğinde dolgu malzemesi olarak kullanılabilir. Bu sayede hem yer üstü atık depoları gibi doğayı kirleten unsurlar bertaraf edileceği gibi hemde yeraltı madenciliğindeki yüksek dolgu malzemesi maliyatinin de önüne geçilecektir. 3. Yatağan Termik Santralinden önemli ölçüde kül ve cüruf atık malzemeleri çıkmakta ve bunlar ayrıca depolanmaktadır. Depolanan bu malzemeler zaman içerisinde yağmur gibi doğa olaylarından etkilenmekte ve böylece bunların içerisindeki ağır metaller yeraltına çöküp yeraltı sularına karışarak kirliliğe neden olurlar. Bu küller ve cüruf malzemeleri aynı zamanda çimento özelliğini taşırlar. Bu malzemeler yeraltı kömür üretiminde çok iyi dolgu malzemesi olarak kullanılabilirler. Böylece yerüstündeki kirliliğin önüne geçilecek ve bunlar yeraltında etkin dolgu malzemesi olarak kullanılıp yeraltı üretim maliyetinin düşmesini sağlayacaktır. Sonuç olarak daha önce açık ocak madenciliğinde kazılan dekapaj malzemesinin veya civar lokasyonlarda çalışma yürütmüş olan mermer veya taş ocaklarından çıkan ve insan sağlığına zararlı olan ve çevre kirlilik kaynağı durumundaki kazılmış atık malzemelerin, yer altı kömür kazısı sonucu oluşan boşluklara eş zamanlı olarak şarj edilmesi ile hem insan sağlığına hem konut güvenliğine hem de doğaya olabilecek hasarın önlenmesi insani bir vazifedir. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Tahrip edilmiş lokasyonda: Hayvanlar: Doğada yaşamını sürdüren sürüngen- kuş nesli arasında evrimine devam eden hayvan türleri yerlerinden edilmiştir. Öneri: Rehabilite edilmiş tabiatta tekrardan bir hayvan popülasyonu kazandırılmalıdır. Bitkiler: Mevcut bitki çeşitliliği azalmıştır. Öneri: Ege bölgesi iklimine uygun toprağı zenginleştirmek için önce yabani akasya devamında zeytin ağacı gibi yöreye has verimli olan ağaç türleri ekilmelidir Yapılar: Heyelan, göçük gibi afetler meydana gelmiştir. İnsanlar: Maden atıkları sonucu havaya karışan zararlı maddeler ve gazlar insan sağlığı ve psikolojisini, olumsu etkilemektedir. Öneri: Bahse konu olan maden atıklarının şarjı ile birlikte insan sağlığına olumsuz etkileyecek faktörler minimuma inmiş olacaktır ayrıca yapılacak peyzaj çalışmaları sonucunda insanların uğrayabilecekleri mesire veya doğal park oluşturulmalıdır. Yer altı suları: Yer altı sularının akış yönü değişmiş ve kirlenmiştir. Öneri: Jeofizik etütlerden faydalanılarak bölgenin yer altı suları tespit edilmeli mümkün mertebede çalışma alanları bu kaynaklardan uzak tutulmalıdır. Dolgulu yeraltı işletme yönteminin kullanılması ile yeraltı sularının doğal yapısı önemli ölçüde korunacaktır. Hava: ATMOSFERE zararlı olabilecek toz ve kül gibi maden kaynaklı atıklar canlıların sağlığını etkilemiştir. Öneri: Bu tür atıklar yer altında tecrit edilmeli geriye kalan kısımlar ağaçlandırma ile rehabilite edilmelidir. Tarihi ve kültürel yapılar: Tasman sonucu tahribat oluşması kaçınılmaz bir sonuç olacaktır. Öneri: Yer altında oluşan boşluklara eş zamanlı olarak daha önce kazılmış maden atıkları dolgu şeklinde drene edilmelidir. Bunun için yukarıda sözü edilen dolgulu yeraltı işletme yönteminin uygulanması en uygun çözüm olacaktır. Düşünce: yeraltı kazı çalışmaları ile beraber meydana gelen üretim boşluklarını tahkim etmek için harcanan enerji ve ödenen paralardan tamamen kurtulmak için karşımıza diğer maden işletmelerine ait atık malzemelerinin sadece nakliye masrafları olan giderler çıkacaktır. Bu maliyeti; *- Yeraltı tahkimi için GELİ, *- Elinde mermer veya taş kırıntıları ve yan kayaçları bulunan firmalar ve *- Devlet desteği Kendi aralarında finanse ederek sürekli KAZAN KAZAN politikası ile canlıların ve doğanın içinde bulunduğu ekosistemini koruyabilecektir.
Referanslar
1. Berlin Guidelines, 1991. Mining and The Environment, Mining J urbanization Concepts And Examples”, International Land Reclamation Conference ,USA Volume 3.
2. Hutnik, R.J., ve G.W Mckee, 1990. Surface Mining 2nd edition, (Derl.) Kennedy, B. A., Society for Mining, Metallurgy, and Exploration, Inc, Colorado.
3. Dokuz Eylül Üniversitesi TKİ-GELİ Müessese Müdürlüğü Yatağan Turgut Bölgesi İR.3303-ar.20058130 Ruhsat NO.lu Kömür Sahası Yer Altı İşletme AR-GE Projesi
4. Ramani, R.J., J. Swigard ve M.L. Clar, 1987, 1990. Reclamation Planning. Surface Mining Society for Mining, Metallurgy, and Exploration, Inc, Colorado.
5. Ulusoy, Y. 2006. Açık Maden Ocaklarının Rehabilitasyonu ve Doğaya Yeniden Kazandırılmasının Şile-Avcıkoru Örneğinde İrdelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. YTÜFBE.
6. Bülend, S. 2006. Taş ve Maden Ocağı Alanlarının Rehabilitasyonu Olanakları (İstanbul Ağaçlı Yöresi Açık Maden Alanı Örneği)
7. Hekimoğlu, O.Z., Koç, K. 2017. Muğla ilinde madencilik ve madencilikle ilintili çevre sorunları. International Symposium on Mining and Environment (ISME). Bodrum. Turkey.